De Nederlandse bouwsector bevindt zich al jaren in een complexe spagaat. Enerzijds is er een urgente behoefte aan woningbouw en infrastructurele projecten; anderzijds stuit bijna elk initiatief op de strikte regels rond stikstofuitstoot. Wat begon met een uitspraak van de Raad van State in 2019, is uitgegroeid tot een structureel probleem dat diep ingrijpt in de uitvoerbaarheid en financiering van bouwprojecten. De veelbesproken 'bouwstop' is geen algehele stilstand, maar eerder een juridische en technische belemmering die projecten vertraagt, duurder maakt of zelfs onmogelijk.
De juridische ankers van de stikstofimpasse
De kern van de stikstofproblematiek voor de bouw ligt in Europese natuurbeschermingswetgeving: de Habitatrichtlijn en Vogelrichtlijn. Deze richten zich op het behoud van biodiversiteit in de zogenaamde Natura 2000-gebieden. Nederland heeft er ruim 160 van, zowel op land als op zee. De Raad van State oordeelde op 29 mei 2019 dat het toenmalige Programma Aanpak Stikstof (PAS) onvoldoende onderbouwd was om als basis te dienen voor het verlenen van vergunningen voor activiteiten die extra stikstofuitstoot veroorzaken. Het programma voldeed niet aan de Europese natuurbeschermingsregels, omdat het toekomstige, onzekere voordelen van natuurherstelmaatregelen ten onrechte meewoog bij de beoordeling van stikstofdepositie. Dit betekende het einde van de mogelijkheid om met een melding te volstaan voor projecten met een beperkte stikstofuitstoot.
Een poging om de bouw te vergemakkelijken middels een 'bouwvrijstelling' werd in november 2022 eveneens door de Raad van State van tafel geveegd in de zogeheten Porthos-uitspraak. Sindsdien is voor vrijwel elke bouwactiviteit, hoe klein ook, een projectspecifieke stikstofberekening en, indien nodig, een natuurvergunning vereist onder de Wet natuurbescherming (Wnb). Vanaf 1 januari 2024 is bovendien artikel 7.19a van het Besluit bouwwerken leefomgeving (Bbl) van de Omgevingswet van kracht, dat voorschrijft dat bij bouw- en sloopwerkzaamheden adequate maatregelen moeten worden genomen om de emissie van stikstofverbindingen te beperken.
Geografische spreiding en feitelijke impact op de bouwplanning
De bouwstop door stikstof is geen willekeurig fenomeen; de impact is direct gerelateerd aan de afstand tot en de ecologische status van Natura 2000-gebieden. Vooral projecten binnen een straal van vijf kilometer van stikstofgevoelige natuurgebieden worden zwaar getroffen. Het RIVM monitort jaarlijks de stikstofdepositie en stelt vast dat veel Natura 2000-gebieden overbelast zijn. De stikstofuitstoot is niet beperkt tot landbouw; ook verkeer, industrie en bouwactiviteiten (machines, transport) dragen bij.
Voor bouwprojecten betekent dit dat de bouwplanning drastisch beïnvloed wordt. De noodzakelijke stikstofberekening met de AERIUS-calculator is een gedetailleerd proces, waarbij de ligging van het projectgebied, transport van personeel, machines en materialen, koude starts en draaiuren worden meegenomen in een worst-case scenario. Hoewel de bouwsector zelf verantwoordelijk is voor een relatief klein deel van de totale stikstofdepositie (circa 0,6% van de totale depositie, al kan bouwlogistiek oplopen tot 4,5% van het totale probleem afhankelijk van de definities), leiden de strikte eisen tot aanzienlijke vertragingen. Een vergunningsprocedure kan drie tot zes maanden extra in beslag nemen. Bouwend Nederland schatte in maart 2025 de economische schade op 93,5 miljard euro aan gemiste investeringen in woning- en utiliteitsbouw tot 2030, nog los van de infrastructuur. ABN Amro bevestigde eerder al dat de bouw- en vastgoedsector het hardst worden getroffen, met een hoog risico op faillissementen en omzetdalingen.
Praktische keuzes en belangenafwegingen
De bouwsector zoekt naar wegen om de impact van de stikstofregels te mitigeren. Er zijn diverse strategieën en maatregelen die de kans op een vergunning vergroten of projecten toch realiseerbaar maken:
- Emissiereducerende maatregelen op de bouwplaats: Het inzetten van elektrisch bouwmaterieel, optimalisatie van bouwlogistiek om transportbewegingen te minimaliseren en het beperken van stationair draaiende motoren zijn concrete stappen. De inzet van prefab bouwen, waarbij onderdelen in de fabriek worden geproduceerd en als kant-en-klaar pakket op locatie aankomen, kan de uitstoot op de bouwplaats aanzienlijk verlagen en de bouwfase verkorten.
- Intern salderen: Indien een bouwproject op dezelfde locatie stikstofrechten van een bestaande activiteit kan benutten, is dit onder voorwaarden niet vergunningplichtig, mits er ruimtelijke samenhang is. Dit betekent dat de stikstofuitstoot per saldo niet toeneemt of zelfs afneemt.
- Extern salderen: Het overnemen van stikstofruimte van een andere partij die stopt of minder uitstoot, bijvoorbeeld een agrarisch bedrijf, is een complexe en kostbare optie.
- Individuele beoordeling en juridische borging: Bij elke aanvraag moet de stikstofdepositie op Natura 2000-gebieden nauwkeurig worden berekend met AERIUS. De uitvoering van stikstofbeperkende maatregelen moet juridisch geborgd zijn, zodat deze afdwingbaar zijn.
De belangen die spelen zijn evident: bescherming van de kwetsbare natuur enerzijds, en de maatschappelijke behoefte aan woningen en infrastructuur anderzijds. De huidige situatie dwingt tot een continue afweging tussen ecologische noodzaak en economische haalbaarheid. Hoewel kleine tot middelgrote woningbouwprojecten (minder dan honderd woningen) in de realisatiefase vaak een depositie van 0 mol per hectare laten zien, kan de vergunningplicht desalniettemin voor extra administratieve lasten en vertraging zorgen. De crux ligt in het aantonen dat een project geen significant negatief effect heeft op de instandhoudingsdoelstellingen van een Natura 2000-gebied. Dit vereist gedegen voorbereiding, geduld en een diepgaand inzicht in zowel de technische mogelijkheden als de juridische kaders.
Gebruikte bronnen
- https://www.francadamen.com/artikelen/natuurbeschermingsrecht/programma-aanpak-stikstof/
- https://omgevingsweb.nl/nieuws/de-omgevingswet-en-stikstofreductie-bij-bouwen-en-slopen/
- https://ara-adviesburo.com/actueel/stikstofberekening
- https://stadszaken.nl/artikel/2432/impact-stikstof-op-bouw-groter-dan-op-landbouw
